Thực hành Then đã gắn bó sâu sắc và là nét văn hóa độc đáo của đồng bào dân tộc Tày trên địa bàn tỉnh Hà Giang. Năm 2015, nghi lễ Then người Tày Hà Giang được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia tại Quyết định số 1877/QĐ-BVHTTDL ngày 08/6/2015; Ngày 13/12/2019 Ủy ban Liên Chính phủ Công ước 2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể lần thứ 14 của Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên hợp quốc (UNESCO) họp và di sản Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam của 11 tỉnh (Hà Giang, Tuyên Quang, Lạng Sơn, Cao Bằng, Bắc Kan, Điện Biên, Thái Nguyên, Quảng Ninh, Lào Cai, Lai Châu, Bắc Giang) chính thức được UNESCO ghi danh tại Danh sách Di sản Văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Đây vừa là niềm vui, vinh dự, vừa đặt ra thách thức trong bảo tồn và phát huy giá trị của hát Then, xứng đáng với tầm vóc di sản của nhân loại.
Người Tày ở Hà Giang chiếm trên 27% dân số toàn tỉnh, song hành với và sự hình thành và sự phát triển của tộc người, Then được hình thành và hòa quyện vào dòng chảy văn hóa tinh thần của người Tày. Là một tập quán xã hội và tín ngưỡng, thực hành then là một hình thức diễn xướng dân gian nguyên hợp, bao gồm các yếu tố văn hoá, nghệ thuật, mỹ thuật và tâm linh…; với nội dung rất đa dạng, gồm: Then kỳ yên, Then cầu an, Then giải hạn, Then chữa bệnh, Then thượng thọ, Then cấp sắc, Lẩu Then...với người Tày, Then không chỉ là khúc hát đầu Xuân để cầu an lành, may mắn mà còn gắn liền với sinh hoạt tín ngưỡng trong năm. Vì vậy, trong các nghi lễ đều không thể thiếu những giai điệu Then mượt mà, trầm bổng. Hiện, toàn tỉnh lưu giữ được khoảng trên 60 bài Then cổ được sử dụng trong các nghi lễ. Then cổ chứa đựng nhiều nhất những tinh túy, giá trị văn học - nghệ thuật ngàn đời của cha ông để lại. Tuy nhiên, có một thực trạng là Then cổ không còn nhiều người lưu giữ, xu hướng hát Then cũng đang dần bị mai một, các nghệ nhân ngày càng ít và thiếu đội ngũ kế cận. Trong giai đoạn hội nhập, hát Then đang dần bị lãng quên. Chính vì vậy, trong những năm qua Hà Giang đã triển khai tốt những giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị di sản Then.
Để cúng cấp những tài liệu, tư liệu chính xác và luận cứ khoa học trong quá trình xây dựng hồ sơ đề cử Quốc gia thực hành Then đệ trình UNESCO ghi danh tại Danh sách Di sản Văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, Hà Giang đã 03 lần thực hiện kiểm kê chuyên đề nhận diện về thực hành Then (đợt 1 năm 2013, đợt 02 năm 2015); Kiểm kê đợt 03 là năm 2025 sau khi di sản được Unesco ghi danh tại danh sách đại diện của nhân loại. Kết quả 03 lần kiểm kê di sản Then Tày có 29 di sản, trong đó: Loại hình tập quán xã hội và tín ngưỡng có 9 di sản; loại hình trình diễn nghệ thuật dân gian có 10 di sản; loại hình tri thức dân gian, truyện kể có 09 di sản; loại hình nghề thủ công truyền thống có 01 di sản. Bên cạnh đó, còn có các hiện vật khác được các thầy then sử dụng khi thực hiện Nghi lễ như: Sách Then cúng và các hiện vật, nhạc cụ phục vụ cho lễ then như: Trống con, chuông, chiêng, thanh la, dấu (Tam bảo, nhụ lôi, bản mệnh, Ngọc Hoàng), ấn chỉ, thẻn âm dương, bàn trông bàn nan, đàn tính, chùm sóc nhạc, thần xích, đàn cổ, quạt, dao, kiếm, quần áo, gậy thần thông, thần xích, gậy gỗ… (hiện nay sách và hiện vật đang được lưu giữ ở nhà các thầy Then). Có 17 người là nghệ nhân làm Then (thầy Then: 16 Thầy Then nam, 01 thầy Then nữ ) chủ yếu là những người già và có 800 người là những người biết hát Then - đàn tính và múa sluông (múa trong Then).
Đẩy mạnh, khuyến khích việc nghiên cứu, sưu tầm, phục dựng, biên soạn, xuất bản đĩa nhạc VCD về thực hành Then; hàng năm tổ chức các lớp bồi dưỡng về thực hành Then cho hạt nhân văn nghệ cơ sở, truyền dạy các làn điệu Then cổ và xây dựng đĩa phim quảng bá. Trong công tác bảo tồn giá trị thực hành Then, một trong những yếu tố quyết định là phải coi trọng, phát huy vai trò của các nghệ nhân; do vậy, UBND tỉnh cũng thực hiện những chính sách nhằm khuyến khích, ưu đãi, tôn vinh nghệ nhân tâm huyết lưu giữ, truyền dạy các loại hình văn hóa dân gian. Ngành Giáo dục đã đẩy mạnh việc đưa văn hóa truyền thống vào trường học, trong đó, đưa loại hình hát Then vào nội dung các hoạt động ngoại khóa, giáo dục ngoài giờ tại các nhà trường…Đặc biệt vừa qua Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch phối hợp với UBND huyện Quang Bình tổ chức mở lớp truyền dạy thực hành Then của người Tày (di sản UNESCO) trên địa bàn huyện Quang Bình, tỉnh Hà Giang năm 2025 với 45 học viên tham gia, các học viên là những hạt nhân của đội văn nghệ dân gian, các Câu lạc bộ văn nghệ dân gian, Câu lạc bộ Hát then - Đàn tính ở cơ sở và có vai trò, trách nhiệm gìn giữ, phát huy và truyền dạy cho thế hệ trẻ sau này.
Như vậy, có thể khẳng định, bảo tồn, phát huy giá trị của di sản Then chưa thật sự hiệu quả nếu chỉ dừng lại ở việc sưu tầm, lưu giữ và có một số đĩa phim tư liệu mà phải làm sao nó luôn hiện hữu, “sống” mạnh mẽ trong cộng đồng người Tày nói riêng và cộng đồng các dân tộc nói chung. Do đó, đứng trước những nguy cơ bị mai một, trong thời gian tới và chú trọng, khuyến khích các hoạt động truyền dạy hát Then cho các đội văn nghệ dân gian, các Câu lạc bộ văn nghệ dân gian, Câu lạc bộ Hát then - Đàn tính và thế hệ trẻ. Kịp thời có chính sách cụ thể cho các nghệ nhân, nhất là những nghệ nhân Then cao tuổi UBND tỉnh đã ban Kế hoạch triển khai thực hiện Nghị định số 39/2004/NĐ-CP ngày 16/4/2024 của Chính phủ về Quy định biện pháp quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị văn hóa phi vật thể trong các Danh sách của Unesco và Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
