Sinh ra giữa núi đá Đồng Văn, ngay từ bé, Vàng Thị Dế đã quen với tiếng guồng quay sợi, tiếng thoi dệt gõ đều trong căn nhà nhỏ. Với cô, vải lanh không chỉ là tấm áo mặc hằng ngày, mà còn là linh hồn, là ký ức của bao thế hệ phụ nữ H’Mông.
Giờ đây, cô gái trẻ ấy đang từng ngày biến tình yêu văn hóa bản địa thành hành động, tạo sinh kế cho bà con và đưa hồn lanh H’Mông vươn ra thế giới.
Từ một mùa Tết thiếu thốn...
Là người đầu tiên trong bản được học đại học, Dế (sinh năm 2002, thôn Nhèo Lủng, xã Đồng Văn, tỉnh Tuyên Quang) luôn ghi nhớ ơn nghĩa của cộng đồng – những người đã gom từng cân gạo, từng đồng tiền nhỏ để giúp cô theo đuổi con chữ. Dế từng nói: “Mình đi học không chỉ cho bản thân, mà còn cho cả làng.”
Từ bản nhỏ vùng cao, những tấm vải lanh mộc mạc đã vượt núi, vượt biên giới để kể câu chuyện văn hóa H’Mông với thế giới.
Câu chuyện về dự án Hemp Hmong Vietnam của Dế bắt đầu từ một mùa Tết năm 2020 khi dịch bệnh khiến cô mất việc ở thành phố. Trở về quê, cô chỉ mong có chút tiền mua vài cân thịt cho các em nhỏ.
Trong lúc dọn dẹp, Dế thấy tấm vải lanh mẹ cất kỹ trong hòm. Cô băn khoăn: “Tại sao thứ đẹp và quý thế này lại chẳng ai biết đến?”. Đơn hàng đầu tiên chỉ trị giá 650 nghìn đồng, lãi 30 nghìn. Mẹ không muốn bán vì sợ mất đi kỷ vật, nhưng Dế vẫn quyết tâm thử. Từng đơn hàng nhỏ rồi nhiều hơn, dù có lúc phải vay nặng lãi, có khi bị trả hàng, cô vẫn không bỏ cuộc.
Tri thức hiện đại kết hợp với tình yêu bản sắc dân tộc là chìa khóa giúp vải lanh H’Mông bước vào đời sống mới.
Nhờ những cuộn vải ấy, Dế đã tự nuôi sống mình suốt ba năm ở Hà Nội. Và rồi, cô nhận ra: “Mình phải trả ơn vải lanh bằng một sứ mệnh lớn hơn, không chỉ kiếm sống, mà là giữ nghề, giữ hồn dân tộc.”
Khi vải lanh hồi sinh...
Từ ý tưởng nhỏ, Hemp Hmong Vietnam dần trở thành một chuỗi giá trị trọn vẹn: từ trồng cây gai dầu, xe sợi, dệt vải, nhuộm chàm cho tới tạo ra sản phẩm thủ công, thời trang và đồ trang trí.
Dự án đã giúp nhiều phụ nữ H’Mông có việc làm ổn định, không phải đi làm thuê xa nhà. Họ được dệt vải ngay tại bản, vừa chăm con, vừa có thêm thu nhập.
Bà Ly Thị Cáy ở xã Phó Bảng chia sẻ: “Giờ tôi được làm việc mình yêu thích từ nhỏ. Dù thu nhập chưa cao, nhưng vui hơn nhiều so với việc quanh năm chăn nuôi không lãi. Quan trọng nhất là nghề dệt lanh của phụ nữ H’Mông sẽ không bị lãng quên.”
Với Dế, thành công không nằm ở con số, mà là ánh mắt rạng rỡ của bà con khi thấy sản phẩm của mình vượt núi, vượt biên giới.
Và bước ra thế giới
Từng sợi lanh, từng hoa văn là ký ức, là niềm tự hào của người H’Mông nơi rẻo cao Đồng Văn.
Du khách quốc tế đến thăm xưởng dệt, tận tay chạm vào vải lanh H’Mông và trầm trồ trước vẻ đẹp thủ công tinh tế.
Không chỉ được ưa chuộng trong nước, sản phẩm lanh H’Mông của Dế còn được bạn bè quốc tế yêu thích. Cô tự học tiếng Anh, tự viết email gửi tới các cửa hàng ở Nhật, Thái Lan, rồi chủ động mời khách nước ngoài đến xưởng. Nhiều du khách đã tới, được tận tay chạm vào từng sợi lanh, từng đường dệt, và gọi đó là “một tác phẩm nghệ thuật sống”. Với họ, mặc một tấm vải lanh H’Mông là được chạm vào văn hóa, lịch sử của một dân tộc vùng cao.
Điều đáng quý là, sự trân trọng của bạn bè quốc tế đã khiến bà con thay đổi cách nghĩ. Nếu trước đây, vải lanh chỉ dành cho người H’Mông, thì nay, họ tự hào vì sản phẩm quê mình được người nước ngoài yêu thích.
Từ bản nhỏ đến diễn đàn lớn
Trong vài năm qua, Vàng Thị Dế đã đem câu chuyện vải lanh tới nhiều diễn đàn, hội thảo uy tín trong và ngoài nước. Năm 2023, cô là đại diện duy nhất của Việt Nam tham dự Hội thảo “Di sản văn hóa phi vật thể Lancang-Mekong” tại Trung Quốc. Năm 2024, cô tiếp tục tham gia “Diễn đàn Gai dầu quốc tế Đông Nam Á” tại Thái Lan và nhiều hội chợ, hội thảo quốc tế khác.
Từ sợi lanh quê hương, cô gái trẻ dệt nên ước mơ lớn để nghề truyền thống không chỉ sống lại mà còn vươn xa.
Bà Sùng Thị Say, Giám đốc Trung tâm Văn hóa, Thông tin và Du lịch khu vực Đồng Văn (Tuyên Quang) cho biết: “Trước đây, nghề dệt lanh chỉ phục vụ trong gia đình, là của hồi môn hay vật lễ nghi. Nhưng nhờ dự án của Dế, nghề lanh đã được hồi sinh, trở thành nghề mang lại thu nhập ổn định và góp phần gìn giữ bản sắc văn hóa H’Mông.”
Giữ hồn lanh, dệt tương lai
Vàng Thị Dế đại diện Việt Nam tham dự các diễn đàn quốc tế, chia sẻ hành trình gìn giữ di sản văn hóa phi vật thể.
Hành trình của Vàng Thị Dế là minh chứng cho sức mạnh của tri thức kết hợp với tình yêu bản sắc dân tộc. Từ những sợi lanh thô mộc, cô đã dệt nên câu chuyện về niềm tự hào, về sự hồi sinh của nghề truyền thống giữa nhịp sống hiện đại. Nhìn về tương lai, Dế ấp ủ xây dựng một “bảo tàng sống” vải lanh H’Mông, nơi mọi người có thể đến xem, học, và cảm nhận. Cô cũng muốn đa dạng hóa sản phẩm: quần áo, túi, ví, trà… để cây gai dầu tiếp tục sống khỏe trong đời sống hôm nay.
Trong hai năm tới, mục tiêu của Dế là biến Hemp Hmong Vietnam thành đơn vị cung cấp vải gai dầu lớn nhất Việt Nam cho xuất khẩu. Nhưng hơn cả, cô mong thế hệ trẻ sẽ nhìn nghề truyền thống bằng ánh mắt mới, không lạc hậu, mà là con đường bền vững và đầy tự hào cho tương lai.
